Lây lan cảm xúc tiêu cực trong gia đình: câu chuyện từ một ca trầm cảm

    Có những gia đình không xảy ra cãi vã lớn, không biến cố ồn ào, nhưng bầu không khí lúc nào cũng nặng nề. Nỗi buồn của một người dần trở thành tâm trạng chung, len lỏi vào những bữa cơm, những cuộc điện thoại, những khoảng im lặng kéo dài. Khi cảm xúc tiêu cực không được gọi tên và xử lý, nó có thể lan truyền trong gia đình, để lại những tổn thương khó nhận ra – cho đến khi một thành viên gục ngã.

Cô gái 20 tuổi trầm cảm vì gánh nỗi đau của mẹ

   Ngày 11/12, một nữ sinh 20 tuổi được gia đình đưa tới Khoa Sức khỏe Tâm thần, Bệnh viện E (Hà Nội) trong tình trạng trầm cảm nặng. Cô gần như không còn hứng thú với bất kỳ hoạt động nào, mất ngủ kéo dài, không thể tập trung học tập và thường xuyên mô tả cảm giác “đầu óc trống rỗng”.

   Theo bác sĩ Nguyễn Viết Chung, Trưởng khoa Sức khỏe Tâm thần – người trực tiếp điều trị, đây không phải hậu quả của một cú sốc đột ngột, mà là kết quả của áp lực cảm xúc tích tụ suốt nhiều năm trong chính mối quan hệ gia đình.

   Ba năm trước đó, mẹ của cô gái trải qua một sang chấn tâm lý lớn. Người mẹ xuất hiện nhiều dấu hiệu trầm cảm như buồn bã kéo dài, bi quan, than thở về cuộc sống nhưng từ chối thăm khám và điều trị y tế. Thay vào đó, bà chọn con gái làm nơi duy nhất để trút nỗi lòng. Những cuộc gọi kéo dài diễn ra hầu như mỗi ngày, lặp đi lặp lại những câu nói như: “Mẹ không còn ai khác để nói”, “Con là điểm tựa duy nhất của mẹ”, “Chỉ có con mới hiểu mẹ”.

   Ban đầu, cô gái coi đó là trách nhiệm tự nhiên của một người con. Cô lắng nghe, an ủi, cố gắng động viên mẹ. Nhưng theo thời gian, những cuộc trò chuyện ấy không còn đơn thuần là chia sẻ, mà trở thành nguồn áp lực tinh thần nặng nề. Cô vừa học tập, vừa sống trong nỗi lo thường trực rằng nếu mình không đủ kiên nhẫn, nếu mình không nghe điện thoại, mẹ sẽ suy sụp hơn. Mỗi lần bất lực trước nỗi đau của mẹ, cô lại tự trách bản thân vì “không đủ tốt”, “không giúp được gì”.

   Theo bác sĩ Nguyễn Viết Chung, nữ sinh rơi vào tình trạng được gọi là “lây lan cảm xúc tiêu cực” – khi một người tiếp xúc quá thường xuyên với cảm xúc buồn bã, tuyệt vọng của người thân và dần bị cuốn vào trạng thái đó. Việc trở thành “điểm tựa cảm xúc” cho một người lớn đang trầm cảm, trong khi bản thân còn rất trẻ và chưa đủ năng lực tâm lý để gánh vác, đã khiến cô kiệt quệ. Cô không chỉ đồng cảm với nỗi đau của mẹ, mà sống cùng nỗi đau ấy mỗi ngày.

   Cô gái được chẩn đoán trầm cảm nặng, cần điều trị bằng phối hợp thuốc và liệu pháp tâm lý. Trường hợp này, theo các bác sĩ, là minh chứng rõ ràng cho hậu quả khi sang chấn của cha mẹ không được xử lý đúng cách và vô tình chuyển thành gánh nặng tinh thần cho con cái.

Trầm cảm “lây lan” như thế nào trong gia đình?

   Trầm cảm không phải bệnh truyền nhiễm. Nhưng cảm xúc, cách nhìn thế giới và phản ứng trước cuộc sống có thể bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi những người ta gắn bó nhất. Tâm lý học gọi hiện tượng này là lây lan cảm xúc – khi con người vô thức “bắt chước” nét mặt, giọng nói, nhịp cảm xúc của người bên cạnh, đặc biệt trong các mối quan hệ gần gũi như gia đình.

   Nhiều nghiên cứu tâm lý và thần kinh học cho thấy não bộ con người có xu hướng đồng bộ cảm xúc với người thân. Khi một người sống lâu dài trong bầu không khí bi quan, tuyệt vọng, những cảm xúc ấy dần trở thành “bình thường mới”. Không chỉ là buồn thoáng qua, mà là cách nhìn cuộc sống ngày càng u ám, cảm giác bất lực và mất hy vọng.

   Trong gia đình, hiện tượng này trở nên nguy hiểm hơn khi xảy ra sự đảo ngược vai trò. Người con không còn chỉ là người lắng nghe, mà trở thành “người chăm sóc cảm xúc” cho cha mẹ. Trong tâm lý học, điều này được gọi là parentification – khi con cái phải đảm nhận vai trò của người lớn sớm hơn khả năng phát triển tâm lý của mình. Các tổng quan khoa học cho thấy parentification làm tăng nguy cơ lo âu, trầm cảm, cảm giác tội lỗi và kiệt quệ tinh thần ở người trẻ.

   Điều đáng nói là những đứa trẻ hoặc người trẻ trong hoàn cảnh này hiếm khi nhận ra mình đang bị tổn thương. Họ thường tin rằng mình “phải mạnh mẽ”, “phải chịu đựng”, vì đó là người thân yêu nhất của mình. Chính cảm giác trách nhiệm và tình thương khiến họ khó đặt ranh giới, và càng khó tìm kiếm sự giúp đỡ.

   Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Cơ quan Y tế Quốc gia Anh (NHS) đều nhấn mạnh rằng trầm cảm là một rối loạn tâm thần có liên quan đến sự tương tác giữa yếu tố sinh học, tâm lý và môi trường. Trong đó, môi trường gia đình đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Khi một người trong gia đình bị trầm cảm kéo dài mà không được điều trị, những người sống cùng – đặc biệt là con cái – sẽ có nguy cơ cao hơn gặp vấn đề sức khỏe tâm thần.

   Nói cách khác, đây không phải câu chuyện của một cá nhân yếu đuối, mà là hệ quả của một hệ thống cảm xúc mất cân bằng trong gia đình.

Yêu thương thế nào để không làm tổn thương nhau?

   Vấn đề trong những gia đình như trường hợp nữ sinh 20 tuổi không nằm ở việc thiếu tình thương, mà nằm ở thiếu ranh giới và thiếu hỗ trợ đúng cách. Người mẹ đau khổ là thật, và tình thương của người con cũng là thật. Nhưng không ai có thể chữa lành cho người khác bằng cách tự làm mình kiệt quệ.

Nhận diện đúng: bạn đang “thương” hay đang “gánh”?

   Một câu hỏi đơn giản nhưng quan trọng: Sau mỗi lần trò chuyện với người thân, bạn cảm thấy được kết nối hơn – hay mệt mỏi, trống rỗng và tội lỗi?

   Nếu bạn thường xuyên:

• Lo lắng, hồi hộp mỗi khi điện thoại reo
• Sợ không nghe máy sẽ khiến người thân suy sụp
• Cảm thấy mình có trách nhiệm “giữ cho họ ổn”
• Đặt cảm xúc của họ lên trên nhu cầu cơ bản của bản thân

thì rất có thể bạn đã bước sang vai trò gánh vác cảm xúc, chứ không còn đơn thuần là yêu thương. Nhận ra điều này không khiến bạn trở nên ích kỷ – nó chỉ cho thấy bạn đang quá tải.

 Đặt ranh giới bằng lời nói cụ thể, không phải bằng im lặng

   Nhiều người chọn cách im lặng chịu đựng vì sợ làm tổn thương người thân. Nhưng im lặng kéo dài thường dẫn tới bùng nổ hoặc suy sụp. Ranh giới hiệu quả cần được nói ra bằng lời rõ ràng, ngắn gọn và nhất quán.

   Các chuyên gia khuyến khích người con học cách bày tỏ trạng thái của mình một cách mềm mại, nhấn mạnh mong muốn giữ gìn mối quan hệ lâu dài.

   Chẳng hạn, việc đề nghị giảm tần suất chia sẻ, hoặc chọn thời điểm trò chuyện khi cả hai đều đủ bình tĩnh, có thể giúp tránh tình trạng cảm xúc bị dồn nén quá mức. Khi ranh giới được đặt ra với mục đích bảo vệ mối quan hệ, thay vì từ chối trách nhiệm, nó thường dễ được chấp nhận hơn.

Đừng để một người trở thành “phao cứu sinh” duy nhất

   Một sai lầm phổ biến trong gia đình là dồn toàn bộ kỳ vọng lên một người: người biết lắng nghe nhất, ngoan nhất hoặc ở gần nhất. Điều này khiến người đó sớm hay muộn cũng kiệt sức.

   Thay vì vậy, cần:

• Chia sẻ tình trạng với các thành viên khác trong gia đình
• Khuyến khích người bệnh duy trì nhiều mối kết nối, không chỉ một
• Tìm đến chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ tâm thần càng sớm càng tốt

Tìm đến sự hỗ trợ

   Một thực tế đau lòng là không phải ai cũng sẵn sàng đi khám tâm lý. Nhưng việc người thân từ chối điều trị không có nghĩa bạn phải tiếp tục hy sinh sức khỏe tinh thần của mình.

   Trong trường hợp này:

• Bạn vẫn có thể đi trị liệu cho chính mình, để học cách đặt ranh giới và xử lý cảm xúc
• Bạn có thể tìm sự hỗ trợ từ bạn bè, người tin tưởng, hoặc các dịch vụ tư vấn
• Nếu người thân có dấu hiệu nguy hiểm (ý nghĩ tự làm hại bản thân), bạn cần tìm hỗ trợ y tế ngay, kể cả khi họ không đồng ý.

Hãy tìm đến sự hỗ trợ nếu cần thiết.

   Trong gia đình, nỗi đau nếu không được gọi tên và xử lý đúng cách có thể âm thầm lan truyền. Cha mẹ không sai khi đau khổ, và con cái cũng không có nghĩa vụ phải gánh thay những tổn thương vượt quá sức mình. Khi trầm cảm được nhìn nhận như một vấn đề y tế cần hỗ trợ chuyên môn, và khi yêu thương đi cùng ranh giới, gia đình mới có thể trở thành nơi nương tựa – chứ không phải nơi sản sinh thêm những nỗi đau mới.